ضمیرهای "آن" و "او"

ضمیرهای "آن" و "او"
سوال؛
چرا بسیاری از شاعران از جمله؛
حافظ و فردوسی، در سروده‌های‌شان در اشاره به موجودات غیرجاندار به جای ضمیر "آن" از ضمیر "او" سود جسته‌اند، در حالی‌که منظورشان بهره بردن از آرایه‌ی "تشخیص" یا "جاندارانگاری" نبوده است.
مانند؛
از کوزه همان برون تراود که در "او"ست
☆
پاسخ؛
در وهله‌ی اول به‌معنای هر دو ضمیر می‌پردازیم؛
لغت‌نامه‌ی دهخدا
او
ضمیر غایب است و برای ذوی‌العقول (خردمندان) به‌کار می‌رود!
ضمیر "آن" برای بی‌خردان به‌کار گرفته می‌شود!
(برهان قاطع)
و اکثر ضمیر "آن" برای خردمندان آمده است
(آنندراج)
اما برخلاف گفته‌ی برهان قاطع از زمان گذشته تا کنون در متون و سروده‌های نویسندگان و شاعران، عملا دو ضمیر "آن" و "او" برای غیرجاندار استفاده می‌شده و امروزه نیز کم‌وبیش بهره برده می‌شود،
در مقام صفت اشاره، برای انسان و غیرجاندار از "آن" استفاده می‌شود.
مانند؛ (آن مرد) (آن میز)
و پرواضح است که (او مرد) و (او درخت) کاربردی ندارند!
نکته‌ی مهم اینکه؛
در دستور میان دو ضمیر "آن" و "او" تفاوت نهاده شده اما از حیث کاربرد مردم (زبان‌شناسی) استفاده از دومین ضمیر برای غیر انسان بلامانع است و شاید منظور آنندراج از؛ (و اکثر ضمیر "آن" برای خردمندان آمده است) صفت اشاره باشد. مانند؛ دو نمونه‌ی ذکرشده!
در نمونه‌های زیر ضمیر "او" برای غیرجاندار به‌کار گرفته شده است!
بس گل شکفته می‌شود این باغ را ولی
کس بی‌بلای خار نچیده‌ست از "او" گلی
(حافظ شیرازی)

زان می عشق، کز "او" پخته شود هر خامی
گر چه ماه رمضان است بیاور جامی
(حافظ شیرازی)

حافظا شاید اگر در طلبِ گوهرِ وصل
دیده دریا کُنَم از اشک و در "او" غوطه خورم
(حافظ شیرازی)

شرمم از خرقه‌ی آلوده‌ی خود می‌آید
که بر "او" وصله به صد شعبده پیراسته‌ام
(حافظ شیرازی)

جهان و هر چه در "او" هست سهل و مختصر است
ز اهل معرفت اين مختصر دريغ مدار
(حافظ شیرازی)

یکی مرکزی تیره بود و سیاه
ستاره بر "او" بر شگفتی نمود
(فردوسی)

کسی کو شود زیر نخل بلند
همان سایه "زو" بازدارد گزند
(فردوسی)
و دیگر شاعران متقدم .....
فضل الله نکولعل آزاد
۱۴۰۲/۵/۶ کرج
www.lalazad.blogfa.com

نوشته شده توسط فضل الله نکولعل آزاد در جمعه ششم مرداد ۱۴۰۲ |