آرايه ى لفظى واج آرايى

 آرايه ى لفظى ، ادبى واج ‌آرایی چيست ؟

          واج در لغت به معناى : حرف ، صوت ، گفتار ، سخن و كلام است و در زبان شناسى فارسى به كوچكترين واحد زبان يا كوچكترين جزء واژگان ؛ واج گويند .

هر واژه به وسيله ى واج ها كه كوچكترين واحد آوايى (صوتى ) مجزا محسوب مى شوند ؛ ساخته مى گردد.

براى نمونه :

واژه يا اسم ( پا ) از دو واج ( پ ) و ( ا ) بوجود آمده است !

واج ها بر دو نوعند  :

{ ١ _ مصوت ها }

{ ٢ _ صامت ها }

الف _  مصوت ها نيز شش  عددند :

١ _ { مصوت كوتاه  اَ . اِ . اُ }

٢ _ { مصوت بلند  آ . او . اى } 

ب  _ صامت ها  ٢٣ عددند . به ترتيب حروف الفبا :

( ء . ع ) ب. پ . ( ت. ط ) ( ث. س. ص ) ج . چ. ( ح. ه ) خ . د. ( ذ. ز . ض. ظ ) ر. ژ. ش . ( غ . ق ) ف . ك . گ . ل . م . ن . و . ى 

به هر واحد گفتار   { هجا }  يا { سيلاب }  مى گويند . 

مثلاً :  ( دفتر )  دو هجاى بلند است { دف + تر }

و يا : ( دولتمند ) چهار هجايى است . دو هجاى كوتاه و دو هجاى بلند . يعنى { دُ . لت . من. دْ }

هجاها بر سه گونه اند :

١ -  بلند : هر حرف كه دارا ى مصوت بلند [ آ. او . اى ] باشد مانند : ﴿ پا . كو . چى ﴾  

و يا :  واژگان دو حرفى مانند :  [ در . لب . شب . پر . من . و.... ] 

٢ -  كوتاه : هر حرف كه داراى مصوت كوتاه [ اَ . اِ . اُ ] باشد . مانند : ﴿ نَه . كِه . تو ﴾

٣ -  كشيده : هجاى كشيده تشكيل شده است از يك هجاى بلند و يك كوتاه . مانند : خاك . داشت . راه . عام. و...

خاك : ( خا ) هجاى بلند و ( کْ ) كه ساكن است هجاى كوتاه محسوب مى شود كه مجموعاً هجاى كشيده را تشكيل مى دهند .

       به بسامد يك يا چند واج ( كوچكترين واحد آوايى ) صامت یا مصوت ( تكرار حروف يا حركات ) در شعر و نثر تا جايى که مولد موسیقی درونى واژگان  باشد و بر رونق سخن و تأثير كلام ، بیفزاید ؛ واج آرايى گويند . 

بسيارى از شاعران و ادبا معتقدند كه آهنگ واج ‌آرایی حروف ، يعنى صامت ها بسيار دلنشين تر از نواى واج‌ آرایی مصوت‌هاى كوتاه و بلند است. يعنى : واج آرايى در حروف خود را بهتر از نشانه هاى مصوت نشان مى دهد و اين پديده در غزل بزرگان كاملاً مشهود است و صد البته اين بدان معنا نيست كه مصوت‌ها در راه ايجاد موسيقى آرايه ى لفظى واج‌آرایی خالى از لطف و بى تأثيرند ! 

 بدين شعر خواجه حافظ شيراز توجه فرماييد : 

شور شراب عشق تو آن نفسم رود ز سر

كاين سر پر هوس شود خاك در سراى تو

شاه نشين چشم من تكيه گه خيال تست

جاى دعاست شاه من بى تو مباد جاى تو

                           ( حافظ شيرازى )

كه در ابيات فوق ، حرف ( ش ) در واژگان { شور . شراب . عشق . شود . شاه . نشين . چشم . شاه } آرايه ى لفظى ادبى واج آرايى محسوب ميشود .

 خيال خال تو با خود به خاك خواهم برد

كه از خيال تو خاكم شود عبير آميز

                            ( حافظ شيرازى )

        كه در بيت فوق علاوه بر نيم جناس ( خيال و خال ) كه خود نوعى آرايه ى لفظى ادبى است ، بسامد حرف ( خ ) و مصوت بلند ( آ ) واج آرايى بشمار مى رود .

مثال معروف واج آرايى 

خيزيد و خز آريد كه هنگام خزان است

باد خنك از جانب خوارزم وزان است

                      ( منوچهرى دامغانى )

         كه در مصرع فوق علاوه بر نيم جناس ( خيزيد و خز آريد ) حروف ( خ ) و ( ز ) در افعال و واژگان ( خيزيد . خزآريد . خزان . خنك . خوارزم ) آرايه ى لفظى ، ادبى واج آرايى قلمداد مى شود .

رشته ى تسبيح اگر بگسست معذورم بدار

دستم اندر ساعد ساقى سيمين ساق بود

               ( حافظ شيرازى )

كه در بيت فوق ديگر نيازى به توضيح نيست .

و اما واج آرايى در مصوتهاى كوتاه و بلند يعنى : نشانه ى حركات ( اَ . اُ . اِ ) و ( آ. او . اى ) 

مثال معروف :

خوابِ نوشينِ بامدادِ رحيل

باز دارد پياده را ز سبيل

                            ( سعدى شيرازى ) 

در بيت فوق تكرار مصوت كوتاه كسره يعنى : ( اِ ) در ( خواب . نوشين . بامداد ) پديد آورنده ى موسيقى درونى است كه به آن واج‌ آرایی مى گويند .

چراغِ ماهِ شبهاىِ سياهى

درونِ آسمانِ تيرِه ماهى

در بيت فوق ؛ واج آرايى از نوع مصوت كوتاه صورت پذيرفته است.

تهران ١٣٧٢

فضل الله نكولعل آزاد

Www.lalazad.blogfa.com

Www.fazlollahnekoolalazad.blogfa.com